ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ

Α. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ

           Ο ανθρωπομορφισμός των θεών, δηλαδή η απεικόνιση των θεών με μορφή ανθρώπινη, είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ομηρικής αλλά και της μεταγενέστερης θρησκείας των Ελλήνων. Ο ομηρικός άνθρωπος έπλασε τους θεούς του κατ' εικόνα και ομοίωσή του. Έδωσε σ΄ αυτούς όλες τις δικές του αρετές, αλλά και τους φόρτωσε με όλες τις αδυναμίες και τα πάθη του: την αδικία, το μίσος, τη ζήλια. Ουσιαστικά, σε δύο μόνο στοιχεία διαφέρουν οι θεοί από τους ανθρώπους: 

•  είναι αθάνατοι και 
•  είναι δυνατοί και ωραίοι. 

          Οι θεοί είναι πλασμένοι από τον Όμηρο κατά τον ανθρώπινο τύπο, γιατί η τάση της ελληνικής σκέψης είναι ανθρωποκεντρική.  Ο ανθρωπομορφισμός διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: 

• τον εξωτερικό ή μορφικό και 
• τον εσωτερικό ή ψυχικό.

 

Paolo Veronesse, "Sala del Olimpo", 1560, villa Barbaro.

            Η απεικόνιση των θεών με ανθρώπινη μορφή ποτέ δεν παρέσυρε τον ομηρικό άνθρωπο στην υπεροψία. Ο ομηρικός άνθρωπος κράτησε την αίσθηση του μέτρου.  Είχε συνείδηση ότι η καταπάτηση της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στο θείο και στο ανθρώπινο οδηγεί στην ύβρη και την αλαζονεία. Οι βασιλείς και οι ήρωες έγιναν ισόθεοι, αλλά ποτέ θεοί. 

 

ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΟΙΗΜΑ

Απιστία

Σαν πάντρευαν την Θέτιδα με τον Πηλέα
σηκώθηκε ο Aπόλλων στο λαμπρό τραπέζι
του γάμου, και μακάρισε τους νεονύμφους
για τον βλαστό που θάβγαινε απ’ την ένωσί των.
Είπε: Ποτέ αυτόν αρρώστια δεν θαγγίξει
και θάχει μακρυνή ζωή.— Aυτά σαν είπε,
η Θέτις χάρηκε πολύ, γιατί τα λόγια
του Aπόλλωνος που γνώριζε από προφητείες
την φάνηκαν εγγύησις για το παιδί της.
Κι όταν μεγάλωνεν ο Aχιλλεύς, και ήταν
της Θεσσαλίας έπαινος η εμορφιά του,
η Θέτις του θεού τα λόγια ενθυμούνταν.
Aλλά μια μέρα ήλθαν γέροι με ειδήσεις,
κ’ είπαν τον σκοτωμό του Aχιλλέως στην Τροία.
Κ’ η Θέτις ξέσχιζε τα πορφυρά της ρούχα,
κ’ έβγαζεν από πάνω της και ξεπετούσε
στο χώμα τα βραχιόλια και τα δαχτυλίδια.
Και μες στον οδυρμό της τα παληά θυμήθη
και ρώτησε τι έκαμνε ο σοφός Aπόλλων,
πού γύριζεν ο ποιητής που στα τραπέζια
έξοχα ομιλεί, πού γύριζε ο προφήτης
όταν τον υιό της σκότωναν στα πρώτα νειάτα.
Κ’ οι γέροι την απήντησαν πως ο Aπόλλων
αυτός ο ίδιος εκατέβηκε στην Τροία,
και με τους Τρώας σκότωσε τον Aχιλλέα.

 Κ. Π. Καβάφης

Β. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

 Στη συνέχεια μπορείτε να ασχοληθείτε με τρεις ευχάριστες δραστηριότητες. Να επισκεφθείτε την παρακάτω διεύθυνση:

http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/document/file.php/DSGYM-A115/HTML/anthropomorfismos/main.html

και στη συνέχεια να επιλέξετε: 

•  ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ   >  ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΑ 
•  ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ   >  ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΘΕΩΝ
•  ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ   >  ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΚΑΙ ΘΕΪΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ...

 Καλή επιτυχία

Γ. ΖΩΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ

 

Ρα, ο θεός Ήλιος.

            Στην Αίγυπτο, στις Ινδίες και στους ανατολικούς λαούς πολλές θεότητες είναι ζωόμορφες.  Και στα ομηρικά έπη συναντούμε κάποια κατάλοιπα αυτής της αντίληψης, όπου βλέπουμε τους θεούς συχνά να μεταβάλλονται σε πτηνά. Όσο ο πολιτισμός αναπτύσσεται, τόσο πιο καθαρά οι μορφές των θεών γίνονται ανθρώπινες. Αυτό διαφαίνεται και αργότερα, όταν οι άνθρωποι της κλασικής εποχής δημιούργησαν τα μεγάλα έργα της γλυπτικής.

Περισσότερο εικαστικό υλικό για την απεικόνιση των θεών 

στην αρχαία Αίγυπτο μπορείτε να βρείτε πατώντας εδώ. 

Δ. ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΣΕ ΖΩΑ

 Χαρακτηριστικά παραδείγματα ανθρωπομορφισμού σε ζώα βρίσκουμε στους "Μύθους του Αισώπου" όπου αυτά αποκτούν ανθρώπινες ιδιότητες και χαρακτηριστικά. Το ίδιο φαινόμενο μπορούμε να το συναντήσουμε τόσο σε "Ελληνικά Παραμύθια" όσο και σε "Δημοτικά Τραγούδια".

1. ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ

Τέττιξ καὶ Μύρμηκες

Χειμῶνος ὥραι, τῶν σίτων βραχέντων, οἱ μύρμηκες ἔψυχον, τέττιξ δὲ λιμώττων ἤιτει αὐτοὺς τροφήν. Οἱ δὲ μύρμηκες εἶπον αὐτῶι· «διὰ τί τὸ θέρος οὐ συνῆγες τροφήν;» Ὁ δὲ εἶπεν· «οὐκ ἐσχόλαζον, ἀλλ᾿ ἦιδον μουσικῶς.» Οἱ δὲ γελάσαντες εἶπον· «ἀλλ᾿ εἰ θέρους ὥραις ηὔλεις, χειμῶνος ὀρχοῦ.» 

 Ὁ μῦθος δηλοῖ, ὅτι οὐ δεῖ τινα ἀμελεῖν ἐν παντὶ πράγματι, ἵνα μὴ λυπηθῆι καὶ κινδυνεύσηι.

Χειμώνας· κι ένας τζίτζικας δεν έχει τι να φάει
κι απ’ τα μυρμήγκια που έχουνε, λίγο φαΐ ζητάει.
« Γιατί δε μάζευες τροφή όλο το καλοκαίρι; »
« Τραγούδαγα, δεν έβρισκα χρόνο για χασομέρι ».
« Αφού το θέρος έπαιζες αυλό να μας μαγεύεις,
από την πείνα ολόκληρο χειμώνα θα χορεύεις! »

2. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ

Το χρυσόψαρο

Μια φορά ήταν ένας φτωχός ψαράς, κι όλη νύχτα αγωνιζόταν να πιάσει ψάρι και δεν έπιανε. Κόντεψε τέλος η αυγή, έριξε πάλι τ’ αγκίστρι του κι έλεγε απομέσα του: «Ω, Θεέ μου, δυστυχία! σήμερα θα πεθάνουν τα παιδιά μου απ’ την πείνα».
  Του φάνηκε τότε πως τσίμπησε ψάρι και τράβηξε τ’ αγκίστρι. Τι να δει! Ένα ψαράκι χρυσό! Έκανε να το βγάλει απ’ τ’ αγκίστρι κι άκουσε μια φωνή να του λέει: «Ρίξε το ψαράκι το χρυσό στο γιαλό, και θα δεις καλό».
  – Ε, λέει με το νου του, να το ρίξω! έτσι κι έτσι δεν θα μου κάμει τίποτε ένα ψαράκι.
  Και το ’ριξε στη θάλασσα. Πάλι ακούει την ίδια φωνή να του λέει:
  – Τι καλό θέλεις να σου κάμω;
  – Ε, λέει, να πάω στο σπίτι μου και να βρω ψωμιά και φαγιά.
  Σαν πήγε στο σπίτι του, τα ήβρεν όλα όπως του είπε η φωνή. Είπε την ιστορία όλη στη γυναίκα του.
  – Αχ, καλέ, του λέει αυτή, αντί να ζητήσεις, τίποτε καλό, ζήτησες ψωμιά και φαγιά;
  – Ε, καλά, της λέει αυτός. Αν το ξαναπιάσω, τι θέλεις να του ζητήσω;
  Η γυναίκα τού είπε να ζητήσει παλάτια!
  Επήγεν ο καημένος ο ψαράς, έριξε το δίχτυ κι έπιασε πάλι το χρυσόψαρο. Έκανε να το βγάλει πάλι απ’ τ’ αγκίστρι και άκουσε τη φωνή: «Ρίξε το ψαράκι το χρυσό στο γιαλό, και θα δεις καλό».
  Το έριξε, κι άκουσε πάλι τη φωνή: «Τι καλό θέλεις να σου κάμω;» κι αυτός εζήτησε παλάτια.
  Πάει στο σπίτι του και τι να δει; παλάτια ωραιότατα!
   – Αχ, του λέει η γυναίκα του, να πά’ να το ξαναπιάσεις και να του ζητήσεις συ να γίνεις βασιλιάς κι εγώ βασίλισσα.
  Επήγε πάλι κι έκαμεν όπως έκαμνε και τις άλλες φορές, άκουσε τη φωνή και ζήτησε ό,τι του είπε η γυναίκα του. Μα πάει κατόπι στο σπίτι του, και τι να δει; Μια καλύβα όπως πρώτα, και τα παιδιά του πεινασμένα.

3. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ 

Του Μικρού Βλαχόπουλου.

Ο Κωσταντίνος ο μικρός κι' ο Αλέξης ο αντρειωμένος, και το μικρό Βλαχόπουλο, ο καστροπολεμίτης, αντάμα τρων και πίνουνε και γλυκοκουβεντιάζουν, κι' αντάμα έχουν τους μαύρους των 'ς τον πλάτανο δεμένους. Του Κώστα τρώει τα σίδερα, τ' Αλέξη τα λιθάρια, και του μικρού Βλαχόπουλου τα δέντρα ξερριζώνει. Κ' εκεί που τρώγαν κ' έπιναν και που χαροκοπούσαν, πουλάκι πήγε κ' έκατσε δεξιά μεριά 'ς την τάβλα. Δεν κελάϊδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν αηδόνι, μόν' ελαλούσε κ' έλεγε ναθρωπινή κουβέντα. "Εσείς τρώτε και πίνετε και λιανοτραγουδάτε, και πίσω σας κουρσεύουνε Σαρακηνοί κουρσάροι. Πήραν τ' Αλέξη τα παιδιά, του Κώστα τη γυναίκα, και του μικρού Βλαχόπουλου την αρραβωνιασμένη." Ώστε να στρώση ο Κωσταντής και να σελλώση ο Αλέξης, ευρέθη το Βλαχόπουλο 'ς το μαύρο καβαλλάρης. "Για σύρε συ Βλαχόπουλο 'ς τη βίγλα να βιγλίσης, αν είν' πενήντα κ' εκατό χύσου μακέλλεψέ τους, κι' αν είναι περισσότεροι, γύρισε μίλησε μας." Επήγε το Βλαχόπουλο στη βίγλα να βιγλίση. Βλέπει Τουρκιά Σαρακηνους κι' Αράπηδες κουρσάρους, άρχισε να τους διαμετράη, διαμετρημούς δεν είχαν. Να πάη πίσω ντρέπεται, να πάη εμπρός φοβάται. Σκύβει φιλεί το μαύρο του, στέκει και τον ρωτάει, "Δύνεσαι, μαύρε μ', δύνεσαι 'ς το γαίμα για να πλέξης; -Δύνομαι, αφέντη, δύνομαι 'ς το γαίμα για να πλέξω, κι' όσους θα κόψη το σπαθί τόσους θενά πατήσω. Μόν' δέσε το κεφάλι σου μ' ένα χρυσό μαντήλι, μην τύχη λάκκος και ρηχτώ και πέσης απ' τη ζάλη. -Σαΐτταις μου αλεξαντριαναίς, καμιά να μη λυγίσει, και συ σπαθί μου διμισκί, να μην αποστομώσης. Βόηθα μ', ευχή της μάννας μου και του γονιού μου βλόγια, ευχή του πρώτου μ' αδερφού, ευχή και του στερνού μου. Μαύρε μου, άιντε νά μπουμε, κι' όπου ο Θεός τα βγάλη!" 'Σ τα έμπα του μπήκε σαν αϊτός, 'ς τα ξέβγα σαν πετρίτης, 'ς τα έμπα του χίλιους έκοψε, 'ς τα ξέβγα δυο χιλιάδες, και 'ς το καλό το γύρισμα κανένα δεν αφήνει. Πήρε τ' Αλέξη τα παιδιά, του Κώστα τη γυναίκα, και το μικρό Βλαχόπουλο την αρραβωνιασμένη. Προσγονατίζει ο μαύρος του και πίσω του τους παίρνει. 'Στο δρόμο νοπού πήγαινε σέρνει φωνή περίσσα. "Πού είσαι αδερφέ μου Κωσταντά κι' Αλέξη αντρειωμένε; αν είστε εμπρός μου φύγετε κι' οπίσω μου κρυφτήτε, τι θόλωσαν τα μάτια μου, μπροστά μου δε σας βλέπω, και το σπαθί μου ερράγισε, κόβοντας τα κεφάλια, κι' ο μαύρος λιγοκάρδισε πατώντας τα κουφάρια."

Δ. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ 

          Και τώρα ετοιμασθείτε για ένα  μικρό ταξιδάκι στη Ρώμη. Κοντά στο ναό του αγίου Πέτρου υπάρχει το παρεκκλήσιο του αγίου Σίστου. Η περίφημη Cappella Sistina την οποία έχει ζωγραφίσει  ο Μιχαήλ Άγγελος. Πατήστε εδώ και με τα κατάλληλα βελάκια της υπερφωτογραφίας παρατηρείστε στην οροφή του ναού πως απεικόνισε ο μεγάλος καλλιτέχνης της Αναγέννησης τον Θεό κατά τη δημιουργία του Αδάμ.

              Στο εσωτερικό του ναού της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη μπορείτε να παρατηρήσετε δείγματα της  βυζαντινής τέχνης που σώθηκαν από την καταστροφή και αποκαλύπτονται σταδιακά κάτω από τα επιχρίσματα με τα οποία οι κατακτητές της Πόλης προσπάθησαν να τα καλύψουν.  Μια εικονική περιήγηση του ναού της Αγίας Σοφίας μπορείτε να δείτε πατώντας εδώ. 

Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

         Όπως μᾶς πληροφορεῖ τό βιβλίον τῆς Γενέσεως (18,1 ἑξ.), ἐνῷ ὁ ᾿Αβραάμ ἐκάθητο πλησίον τῆς δρυός Μαμβρῆ, ὅπου εἶχε στήσει τήν σκηνήν του, τόν ἐπεσκέφθησαν τρεῖς ἄγνωστοι εἰς αὐτόν ἄνδρες. ῾Ο Πατριάρχης τούς ὑπεδέχθη μέ ἐγκαρδιότητα καί ἀγάπην, παρ᾿ ὅλον πού τοῦ ἦσαν ἄγνωστοι. ᾿Ακολούθως τούς παρέθεσε πλουσίαν τράπεζαν. Κατά τήν συζήτησιν οἱ μυστηριώδεις ἐπισκέπται ἀνήγγειλαν εἰς τόν ᾿Αβραάμ ὅτι ἡ γυναῖκα του ἡ Σάρρα θά ἀπέκτα παιδί ἐντός ἑνός ἔτους, ὅπως καί ἔγινεν.
         Οἱ Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας εἰς τό βιβλικόν αὐτό γεγονός εἶδον μίαν προτύπωσιν τοῦ μυστηρίου τῆς ῾Αγίας Τριάδος, τό ὁποῖον ἀπεκαλύφθη πλήρως εἰς τήν Καινήν Διαθήκην.
     ῾Η εἰκών τῆς ῾Αγίας Τριάδος εἰς τήν ᾿Ορθόδοξον ᾿Εκκλησίαν ἔχει δύο τύπους: ῾Ο ἕνας εἶναι ἡ παράστασις τῶν τριῶν ἀγγέλων καί φέρει τήν ἐπιγραφήν “῾Η ῾Αγία Τριάς” ἤ “῾Η Φιλοξενία τοῦ ᾿Αβραάμ”.

  

      ῾Ο δεύτερος τύπος εἶναι ἡ παράστασις τῶν τριῶν Προσώπων τῆς ῾Αγίας Τριάδος, δηλαδή τοῦ Πατρός ὡς γέροντος, τοῦ Υἱοῦ πού εἰκονίζεται ἐκ δεξιῶν Του καί τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος ἐν εἴδει περιστερᾶς. ῾Ο τύπος αὐτός τῆς ἀπεικονίσεως τῆς ῾Αγίας Τριάδος, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Γ. Σωτηρίου, “ἀναφέρεται εἰς τούς ἐσχάτους βυζαντινούς καί ἰδιαίτατα εἰς μεταβυζαντινούς χρόνους ἐκ δυτικῆς ἐπιδράσεως”.

Το υλικό για την "Απεικόνιση του Θεού στη Βυζαντινή Αγιογραφία" είναι απόσπασμα από άρθρο του Χρ. Γκότση. Ολόκληρο το άρθρο βρίσκεται εδώ.

        ΣΥΝΝΕΦΙΑΖΕΙ...

         Σε περικαλώ, παππού Θεέ..., 

α δεις να τριγυρνάει όξω απ' το παλάτι σου 

ένα μαυριδερό τουρκάκι, είναι ο φίλος μου ο Σουκρής. 

Παρ' το μέσα. 

Σε περικαλώ, και να το συχωρέσεις που έχει λίγο άσκημα χείλια 

και μην το κακοκαρδίζεις γι' αυτό. 

Σε περικαλάει ένας φτωχός μικροπουλητής του σταθμού που δρόσιζε τον κόσμο.

 Αν ήσουνα καμιά φορά περαστικός από κει, θα τον θυμάσαι. 

Ήταν ένα κουτσό αγόρι. 

Σ' ευχαριστώ...

(Απόσπασμα από το "Συννεφιάζει" του Μενέλαου Λουντέμη)

Ε. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

           Ας ολοκληρώσουμε το ταξίδι μας αυτό πηγαίνοντας στο Παρίσι. Σε μια φτωχοσυνοικία στο Καρτιέ Λατέν (Quarter Latin) όπου σήμερα βρίσκεται το πανεπιστήμιο της Σορβώνης και ας ακούσουμε την ιστορία ενός νέγρου ζωγράφου :

 

Ο ΝΕΓΡΟΣ Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ

Νέγρο Χριστό, ζωγράφισε ο Τζακ
ο Νέγρος ο ζωγράφος με τη χρυσή καρδιά
ο Τζακ που είναι γνωστός σε όλο το Καρτιέ Λατέν.

Τι ξέρουν οι λευκοί απ’ το Χριστό
τι ξέρουν απ’ τα πάθη του, τι ξέρουν;

Νέγρο Χριστό, ζωγράφισε ο Τζακ
και τον παρακαλούσε απ’ όλους του κρυφά
το νέγρο το Χριστό, `κει πέρα στο Καρτιέ Λατέν.

Τι ξέρουν οι λευκοί απ’ το Χριστό
τι ξέρουν απ’ τα πάθη του, τι ξέρουν;

Νέγρο Χριστό και δίπλα του τον Τζακ
τον βρήκαν κρεμασμένο, παιδιού χρυσή καρδιά
κι όλοι είπαν ο κουτός σε όλο το Καρτιέ Λατέν.

Στίχοι: Γιάννης Νεγρεπόντης
Μουσική: Μάνος Λοϊζος